Gradina u selu Tulovići kod Banovića predstavlja do danas jedini istražen i u nauci evidentiran arheološki lokalitet na području općine Banovići.
S obzirom da su na lokalitetu pronađeni materijalni tragovi iz različitih epoha, to se u suštini može govoriti o višeslojnom nalazištu. Arheološka iskopavanja na Gradini su izvedena 70-tih godina, pod rukovodstvom Milice Kosorić, kustosa-arheologa Muzeja Istočne Bosne iz Tuzle. S obzirom da su se ti radovi odvijali u okviru istraživačkog projekta utvrđivanja i evidentiranja predhistorijskih naselja u dolini Spreče, to su i sondažni radovi na Gradini prvenstveno bili usmjereni na predhistorijske slojeve.
No s obzirom da su tu konstatovani i evidentni ostaci iz razdoblja srednje vijeka, jasno je da ovaj lokalitet zahtijeva dalje istraživačke radove. S obzirom da je riječ o izuzetno značajnom nalazištu, potrebno mu je obezbijediti i odgovarajući stepen zaštite, a imajući u vidu da se nalazi nedaleko od centra Banovića (oko 5 kilometara), na pristupačnom položaju, postoje sve mogućnosti za izradu programa promocije i korištenja, prije svega u turističke i edukativne svrhe.
Položaj Gradine i fizički opis lokaliteta
Gradina u selu Tulovići, oko 5 km sjeverozapadno od Banovića, predstavlja istaknuto uzvišenje koje dominira širom okolinom. Uzvišenje se u narodu naziva Vis ili Gradina. Pristup uzvišenju je nešto lakši sa sjeverne strane, dok su ostale padine strme i poprilično ih je teško savladati. Sam vrh uzvišenja na kome je bilo smješteno prahistorijsko i srednjevijekovno naselje, približno je elipsastog oblika i na njemu se zapažaju dva zaravnjena platoa, terasasto raspoređena, sa neznatnom međusobnom visinskom razlikom. Ivice gornjeg platoa su nešto uzvišenije u odnosu na donji plato. Njihova ukupna dimenzija iznosi oko 50×20 metara. Na ivicama oba platoa se zapažaju ostaci fortifikacijskih struktura. Uglavnom se radi o suhozidu, koji je prahistorijske starosti, ali se zapažaju i temelji zida rađenog od lomljenog kamena vezanog krečnim malterom. Po površini platoa se zapaža nekoliko nepravilno raspoređenih gomila kamena te jedno udubljenje u zemlji.
Gradina u Tulovićima kao prahistorijsko naselje
Kao što je spomenuto, arheološki lokalitet Gradina u Tulovićima predstavlja do danas u nauci jedini prahistorijski nalaz zabilježen na području općine Banovići, što mu daje poseban značaj u kulturno historijskom smislu. Lokalitet predstavlja karakterističan primjer prahistorijskih gradinskih naselja, koja se javljaju u razdoblju metalnog doba.
Arheološkim istraživanjima iz 1970-ihgodina, na Gradini u Tulovićima je prikupljen i analiziran značajan keramički materijal, koji je omogućio povezivanje ovog naselja sa nekim susjednim, bolje ispitanim nalazištima iz sličnog perioda. U oblicima posuda, najveće sličnosti se uočavaju sa gradinskim naseljem Vuknić u Gračanici. Pronađeni materijal datira iz perioda kasnog bronzanog doba, otprilike sa prelaza iz drugog u prvi milenij stare ere. Nije poznato da li je lokalitet Gradine bio nastanjen u kasnijem razdoblju, u željeznom dobu, sve do dolaska Rimljana. Za sada nema nikakvih materijalnih tragova i potvrda za to. Međutim, pošto je lokalitet djelomično istražen, ta se mogućnost ne smije u potpunosti isključiti.
Gradina u Tulovićima kao srednjovjekovno utvrđenje
Konkretni materijalni tragovi ukazuju da je lokalitet nekadašnje prahistorijske Gradine u Tulovićima bio naseljen i u razdoblju srednjeg vijeka, odnosno srednjovijekovne bosanske države. To su, u prvom redu, uzorci srednjovijekovne keramike pronađeni tokom arheološkog istraživanja. Osim toga, uočavaju se temelji zidova od lomljenog kamena, koji je bio vezan krečnim malterom, po svojim osobinama svakako srednjovijekovne starosti. Ovi ostaci srednjovijekovnih fortifikacija su u potpunosti neistraženi i svakako bi prioritet u istraživačkom smislu predstavljao iskopavanje i utvrđivanje njihovog obima, dužine pravca pružanja, što bi otkrilo i obrise srednjovijekovnog utvrđenja. Bliži podaci o ovom srednjovijekovnoj utvrdi bi bili od posebnog značaja, kako za lokalno kulturnu historiju Banovića, tako i šire.
Lokalitet Gradina u osmanskom razdoblju
Kao što je iz historijskih izvora poznato, u vrijeme političkog sloma srednjovjekovne bosanske države, u osmanske ruke je palo preko tri stotine utvrđenih gradova. tek manji dio njih su pretvoreni u vojne utvrde, zadržavši svoju stratešku ulogu, dok je većina ili porušena, ili prepuštena zubu vremena. Među njima je svakako bio i srednjovjekovni grad na lokalitetu Gradine u Tulovićima, s obzirom da se ne spominje u izvorima iz prvog stoljeća osmanske uprave.
Oko Gradine u Tulovićima evidentirano je nekoliko starih mezarja, a za jedno od njih se kazuje da su tu pokopani osmanski vojnici poginuli pri zauzimanju grada. Svojevrstan materijalni spomenik tim događajima predstavlja i naša Gradina u Tulovićima. Naime, jedan od razloga pobune je bila i gradnja nove trvrđave u Tuzli, kom prilikom je na stanovnike sela tuzlanskog kadiluka razrezan i novčani porez, ali i kuluk (prisilni rad), koji su morali ispuniti dovlačeći brojna kola kamena u Tuzlu. U takvim prilikama, lokalitet stare prahistorijske gradine i kamenolom, odakle su ogromne količine kamena odvučene u Tuzlu. Ovo sve govori da su do polovine XVIII vijeka, zidine Gradine bile poprilično impozantne. Ono što je preostalo, uglavnom je porušeno nakon XX stoljeća, kada se u okolini umjesto tradicionalnih kuća od drveta i zemlje počinju graditi objekti od ćvršćeg materijala. Danas se, kao što je rečeno, tragovi zidova na lokalitetu zapažaju tek u temeljima.
Ugroženost i pitanje zaštite lokaliteta
Imajući u vidu važnost ovog višeslojnog lokaliteta za kulturnu historiju Banovića, ali i šire okoline, odnosno Tuzlanskog kantona, te uzevši u obzir Banovića, ali i šire okoline, odnosno Tuzlanskog kantona, te uzevši u obzir ugroženost koja nije zanemarljiva – nameće se zaključak da je lokalitetu potreban određen stepen zakonske zaštite. U najboljem slučaju, ovaj lokalitet zaslužuje da se nađe na listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Proglašenjem spomenutog lokaliteta za nacionalni spomenik bio bi mu osiguran najveći stepen zaštite koji trenutno postoji u našoj zemlji. S obzirom na značaj koji ovaj lokalitet ima, on to svakako zaslužuje.
